روند شکل گیری نماهای فعلی بافت مرکزی اکثر شهرهای ایران، همزمان با تحولات صورت گرفته در تهران، به ویژه دوره پهلوی اول است که در این دوره ساختار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور متحول می شود.
تهران در آغاز سلطنت پهلوی به همان صورت اواخر عهد قاجار مانده بود، زیرا پس از مرگ ناصرالدین شاه، تا این زمان تغییرات محسوسی در وضعیت تهران به لحاظ توسعه شهری انجام نشد. با شروع دوره پهلوی تحولات گسترده ای در تهران ایجاد شد و ساختار موجود حاکم بر جامعه تحت تأثیر این دگرگونی ها، قرار گرفت.
پیدایش و گسترش نهادهای جدید شهری و تشکیلات اداری، نیازمند ایجاد ساختمان هایی در سطح کشور، به ویژه پایتخت بود. ورود اتومبیل، هر چند قبل از این دوره باعث تغییرات اندکی در شهر ناصری شد، اما در این دوره تغییرات اساسی در شکل توسعه شهر گذاشت. شهر از هر سو شروع به گسترش کرد ولی دامنه آن، محدود به حصار ناصری باقی ماند و در پی ساخت و سازهای فراوان، تخریب حصار ناصری از سال ۱۳۱۱ شمسی آغاز شد و تا سال ۱۳۱۶ ادامه یافت. خندق های پیرامون شهر ناصری شکل گرفت. در این میان برخی از محله های قدیمی نیز تخریب و ساختمان های مورد نیاز دولتی درون محدوده قدیمی آنها احداث شد. این دگرگونی ها با نظارت یک تشکیلات اداری به نام بلدیه که در سال ۱۲۹۸ شمسی تأسیس شده بود، انجام می شد.
در این دوره اغلب ساخت و سازها به سمت شمال شهر تهران کشانیده شد و در امتداد خیابان های سعدی، لاله زار، فردوسی و ... ادامه پیدا کرد. این اتفاق را باید از مهمترین فعالیت های شهرسازی دوره پهلوی دانست که با احداث خیابان های جدید، تعریض و گسترش خیابان های فرعی و اصلی شهر دوره قاجار و احداث بناهای فرهنگی، دولتی و میدان های جدید، همراه بود. در این دوره ضمن ادامه شیوه معماری اواخر دوره قاجار و شیوه نئوکلاسیک غربی سبک های دیگری که تحت تأثیر جنبش هنر نو غرب بودند، توسط خارجیان مقیم کشور و دانشجویان ایرانی فارغ التحصیل از دانشگاه های اروپا پدیدار شدند. ساختمان های این مقطع زمانی نیز هم اکنون در میان بافت مرکزی شهر تهران واقع شده اند و با اینکه هماهنگی با معماری ایرانی ندارند، اما از ترکیبی بسیار استوار و زیبا برخوردارند و نمونه هایی با ارزش از ظهور معماری مدرن در ایران محسوب می شوند. همچنین در این دوره فعالیت هایی به منظور ایجاد سبکی که معرف معماری ایران باشد، انجام شد و حاصل این اقدامات، ظهور شیوه ای بود که در آن با به کارگیری، طرح و خطوطی برگرفته از معماری هخامنشی و عناصر برجسته آن و در مواردی به کار بردن دوره های تیزه دار و تزیینات کاشی کاری و مقرنس کاری در مجموع ترکیبی با شکوه ایجاد کردند. ساختمان بانک ملی، شهربانی، اداره پست و دبیرستان انوشیروان، فیروز بهرام، همه دستاورد این سبک هستند که به نام (سبک ملی) از آن یاد می شود.
همزمان با کارهای عمرانی و خیابان کشی های دوره پهلوی اول، زیبا سازی نماهای شهری نیز مورد توجه قرار گرفت و توسط بلدیه قوانین و مقرراتی در این مورد وضع شد. در سال ۱۳۰۷شمسی بلدیه تهران دستورالعملی را در مورد تعویض درب مغازه ها و تعویض آن با درب های شیشه ای صادر کرد و در سال ۱۳۰۸ شمسی نیز نخستین مقررات در مورد نماسازی بعضی از خیابان های تعریض شده به ساکنان حاشیه ای این خیابان اعلام شد که بر اساس آن مالکان موظف بودند دیوارها و بناهای یک طبقه را تا ارتفاع ۳ متر و بنای دو طبقه را ۸/۵ متر بیشتر، بالا نیاورند.
بدین ترتیب با اهمیت دادن به نماهای شهر در این دوره، بدنه های طراحی شده و زیبایی شکل گرفتند که تا به امروز در مرکز تهران و سایر شهرهای بزرگ کشور بخش هایی از آنها باقی مانده است. اما اخیراً شهرداری منطقه ۱۲ و برخی از خیابان ها اقدام به پاکسازی این بدنه ها از رنگ و دود کرده اند که جای خالی میراث فرهنگی به منظور تعمیر بخش های تخریب شده این بدنه ها احساس می شود. ناهماهنگی های موجود بین ارگان های همسو تاکنون باعث وارد آمدن خسارت های فراوان به بناها و بافت های تاریخی شده است که این آسیب ها همچنان ادامه دارد.
وقت آن رسیده که مسئولان شهری، هرچه سریعتر برای حفظ آثار باقی مانده اقدامات مؤثری انجام دهند، زیرا اگر وضعیت فعلی ادامه پیدا کند تا چند سال آینده هیچ اثری از بافت های تاریخی، یعنی هویت شهرها، باقی نمی ماند.
بدلیل وجود بازار و تمرکز غالب فعالیت های اقتصادی و قیمت بالای زمین در بافت مرکزی شهرها این بخش در معرض نابودی قرار می گیرد. مسئولان شهری تاکنون اقدام مؤثری به منظور جلوگیری از تخریب ساخت و سازهای غیر قانونی در بافت های تاریخی شهر نکردند. زمانی که بافت تاریخی و بدنه منتهی به این بافت ها را حفظ کنیم که شعار جذب توریسم و استفاده از این صنعت عملی می شود.
یک بافت شهری مجموعه فرهنگی است که شامل همه ارزش های موجود در جامعه می باشد. این بافت تاریخی که به ظاهر در تملک افراد است به واقع در معماری تجسم یافته است، بنابراین نابودی این بافت ها مصادف با اضمحلال فرهنگ جامعه است. نماهایی که در خیابان های مرکزی شهرهای بزرگ دیده می شود نتیجه تجربه هایی است که سینه به سینه از معماری گذشته این سرزمین به ما رسیده و بر ماست که این ارزش ها را حمایت و حفظ کنیم.
محمدی معمارزاده کارشناس مرمت و حفظ بناها و بافت های تاریخی می گوید: اقدامات پراکنده برای حفاظت از بافت های تاریخی کشور نمی تواند چاره ساز باشد و تنها با هماهنگی بین ارگان های مسئول می توان شکل بافت ها و بناهای تاریخی شهرهای بزرگ را برطرف کرد.
همچنین در مورد نماهای جدید شهری نیز باید چاره اندیشی شود و به منظور جلوگیری از شکل گیری بناهای ناهنجار طرحی به مرحله اجرا درآید که سازندگان و مالکان بدنه های شهری مکلف به ساخت بدنه های موزون و زیبا با بهره گیری از اصول معماری اصیل شود.
در کلان شهر تهران که ده ها کیلومتر مربع وسعت دارد و هر روز در حال بلعیدن زمین و آسمان خدا است، قطعه کوچکی به نام تهران قدیم وجود دارد که باید به آن توجه لازم را مبذول داشت. در صورت حفاظت از آن و ساخت سایر نماها بر مبنای اصول معماری اصیلی که در این منطقه وجود دارد، معماری شهری مناسبی براساس ویژگی های معماری ایرانی در کلان شهر تهران، شکل می گیرد و هویت ملی معماری ما دوباره در عرصه زندگی عمومی و بین المللی به نمایش گذاشته خواهد شد .
نادر رضی - روزنامه همشهری
